1180-1611 - Szkoła przy kolegiacie św. Michała.

Kościół św. Michała w Płocku został wzniesiony około połowy XII wieku. Fundatorką kolegiaty była Dobiechna, wdowa po Wojsławie, opiekunie Bolesława Krzywoustego.
Najstarszy etap dziejów Szkoły Płockiej łączy się z działalnością oświatową benedyktynów, a następnie kanoników regularnych. Jedni i drudzy zazwyczaj zakładali przy swych siedzibach szkoły. Przyjmuje się, że Szkoła Płocka została założona około roku 1180, a może nawet 20 lat wcześniej. Pierwszym znanym nauczycielem szkoły kolegiackiej był Witalis wymieniany w zachowanym dokumencie pergaminowym księcia Ziemowita, jako " Vitalis scholasticus Sancti Michaelis" (1249r).
Szkoła Płocka była zapewne typu trivium. Uczono w niej po łacinie gramatyki, retoryki i dialektyki. W opisie Płocka z XVI w., dokonanym przez kanonika Wawrzyńca z Wszerzecza czytamy, że miasto posiadało trzy szkoły " stopniowo prowadzące adeptów od najniższej św. Michała do średniej św. Bartłomieja, skąd do najwyższej zamkowej". Szkoła kolegiacka dawała więc wtedy najniższy stopień wykształcenia, a uczęszczać do niej mogli synowie rycerzy, mieszczan i młodzież wiejska.

Najstarsze skrzydło Małachowianki - widok od strony zachodniej

1611 - Szkoła Kolegium Jezuickiego.

Pierwsi jezuici przybyli do Płocka w 1611r. prowadząc początkowo pracę duszpasterską. Na prośbę wielu rodziców, biskup Marcin Szyszkowski 24 września sprowadził z Pułtuska do Kolegiaty dwóch ojców jezuitów i absolwenta retoryki, który rozpoczął nauczanie w drewnianym budynku szkolnym. Uczyło się tam 200 uczniów rocznie. Początkowo istniały cztery klasy, później- sześć. Uczono w nich po łacinie: gramatyki, składni, filozofii, matematyki i fizyki. Roczna liczba uczniów, w większości pochodzenia szlacheckiego, wahała się od 300 do 450. W 1623r. i 1627r. cała szkoła witała króla Zygmunta III, zaś w 1644 Kolegium witało biskupa płockiego królewicza Karola Ferdynanda.
Częste wojny, pożary i zarazy, pustoszące Płock odczuła również Szkoła. Między innymi w roku 1656 Szwedzi zrabowali część zasobnej biblioteki szkolnej.

1773 - 1793 - Szkoła Podwydziałowa Komisji Edukacji Narodowej.

Szkoła Płocka została upaństwowiona przez Komisję Edukacji Narodowej po kasacie zakonu jezuitów. Podlegała - jako Szkoła Podwydziałowa - Wydziałowi Mazowieckiemu w Warszawie i Szkole Głównej Koronnej w Krakowie. W herbie Szkoły widniały, obok inicjałów króla Stanisława Augusta, dwa berła z godła Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obok nauczycieli ex-jezuitów, zaczęli tu uczyć nauczyciele świeccy. Językiem wykładowym stał się język polski. W programie nauczania uwzględniono nauki matematyczno- przyrodnicze, zajęcia praktyczne, a także wychowanie obywatelskie i fizyczne. Lekcje odbywały się w przerobionym na szkołę gmachu kościoła św. Michała. W sześciu klasach uczyło się ok. 300 uczniów różnych stanów. W latach 1786 - 1792 najlepsi z nich otrzymywali złote i srebrne medale z cyfrą króla Stanisława Augusta, a na odwrocie z napisem "Diligentiae" ( Pilności). Jeden z wizytatorów Szkoły Głównej Koronnej, w opinii z 1786r. o Szkole Płockiej, napisał m.in.: "Tym uczniom daje wizytator pierwszeństwo i przenosi ich nad wszystkie szkoły...".

1793 - 1806 - Gimnazjum pod zaborem pruskim.

Po II rozbiorze polski Płock dostał się pod panowanie Prus. Szkoła Płocka została przemianowana na Gimnazjum Akademickie. Pozostawiono polskich nauczycieli i język ojczysty, ale wprowadzono większą ilość godzin języka niemieckiego.
To wtedy wybitnym wychowankiem Szkoły był Wincenty Hipolit Gawarecki- późniejszy historyk Mazowsza, a nauczycielem pijar, ks. Wojciech Szweykowski- późniejszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego.
W grudniu 1806r. oddziały polskie i francuskie wyzwoliły Płock. Wielu uczniów zaciągnęło się wtedy do wojska.

1806 - 1815 Szkoła Departamentowa.

W czasach Księstwa Warszawskiego Szkoła otrzymała nazwę Departamentowej. Początkowo, wobec odpływu młodzieży do wojska i trudnych czasów wojennych, do życia powołano tylko trzy niższe klasy, od 1809r. uruchomiono wszystkie sześć. Wykładowców było dziesięciu, w tym siedmiu z tytułem profesora; uczniów przeszło dwustu.
Zasłużonym rektorem Szkoły Departamentowej był Fryderyk Rose- inicjator budowy przy Szkole pomnika ku czci Mikołaja Kopernika, jakim jest obserwatorium astronomiczne na szczycie gotyckiej wieży.
W 1809r. wizytował Szkołę Stanisław Potocki- dyrektor Izby Edukacji Księstwa Warszawskiego, a towarzyszył mu Stanisław Staszic, gorliwy protektor Szkoły Płockiej.
W 1812r. rektor, nauczyciele i uczniowie przystąpili do Konfederacji Generalnej, wzywającej naród do walki o przywrócenie Królestwa Polskiego. Znajdującą się w ciężkim położeniu Szkołą zainteresował się, przebywający wtedy w Płocku z wojskami Napoleona, Józef Wybicki.

1815 - 1837 Szkoła Wojewódzka (Królestwo Kongresowe).

Po Kongresie Wiedeńskim Płock znalazł się w zaborze rosyjskim. Szkoła miała zasięg wojewódzki. Uczyło w niej 15 pedagogów z rektorem na czele. Liczba uczniów wahała się od 300 do 500.
W 1817r. odbyły się pierwsze egzaminy dojrzałości, a maturzyści, w liczbie 10, otrzymali prawo wstępu na wyższą uczelnię.
W 1821r. wprowadzono obowiązek noszenia mundurków szkolnych.
Poziom nauczania i wychowania był wysoki. Nauczyciele dawali z siebie wiele, od uczniów wymagali niemało, nie stosując przy promocji "taryfy ulgowej". Różne drogi wykorzystywano, aby zachęcić młodzież do ambitnego i poważnego potraktowania obowiązków uczniowskich. Temu celowi służyły m.in. "Księga Sławy", upamiętniającej nazwiska prymusów i "Czarna Księga", w której uwieczniono uczniów ukaranych za...wybryki. Dziś, na szczęście, takich sposobów się nie praktykuje...
W latach 1819- 1830 rektorem Szkoły był Kajetan Morykoni- założyciel Towarzystwa Naukowego, którego kontynuacją jest dziś Towarzystwo Naukowe Płockie. Do współpracy z nim zachęcał rektor swoich wychowanków.
W 1820r. założył Morykoni Towarzystwo Miłosierdzia Szkolnego, które gromadziło fundusze na zapomogi , dla najbardziej potrzebujących pomocy uczniów.

"Dom szkolny służy za przybytek mądrości i cnoty, i tu ma wzrastać, wykwitać i dojrzewać pociecha rodzin, podpora ludzkości, nadzieja przyszłych pokoleń- młodzież nasza". Kajetan Morykoni, 1820r.

Świetną działalność Szkoły przerwało powstanie listopadowe, do którego przystąpili uczniowie starszych klas.

1837 - 1914 Gimnazjum Gubernialne.

Po upadku powstania Szkoła Płocka rozpoczęła następny etap w swym rozwoju, jako Gimnazjum Gubernialne (Rządowe), od 1839/40r. podległe Ministerstwu Oświaty w Petersburgu. Szkoła miała pięć klas niższych i trzy wyższe typu filologicznego i technicznego. Językiem wykładowym był język polski.
W Guberni Płockiej była to jedyna szkoła posiadająca prawo wydawania świadectw maturalnych, stąd można powiedzieć, że uczył się w niej "kwiat" młodzieży z całej Guberni.
Z czasem wprowadzono roczne opłaty szkolne. Drobiazgowe przepisy regulowały życie w szkole i poza nią. Młodzież poddano nadzorowi policyjnemu. Bardzo szybko rozpoczął się ostry kurs rusyfikacyjny. Ustawą z 1872r. usunięto język polski ze szkół. W 1874r. wprowadzono nauczanie języka polskiego, ale wykładano go po rosyjsku...
Obowiązkowe były mundurki z ciemnozielonego sukna z granatowym, później czarnym, kołnierzykiem oraz ciemnozielone czapki. Uczniowie protestowali przeciwko rusyfikacji, żądając przywrócenia wykładowego języka polskiego. Organizowali koła patriotyczne, gromadzili polskie książki. W powstaniu styczniowym brało udział wielu uczniów. Zostali skazani na śmierć...
Nienawiść do zaborcy, bunt przeciw wynarodowieniu doprowadziły do strajku w 1905r. Młodzież zaczęła uliczną manifestację antyrządową. Szkołę zamknięto, a 175 uczniów wydalono. Zajęcia wznowiono w 1906r., ale tylko część uczniów mogła wrócić w jej mury...

1914 - 1939 Gimnazjum Polskie.

W maju 1915r. zasłużeni nauczyciele płoccy zaczęli dążyć do odrodzenia gimnazjum w gmachu byłej Szkoły Gubernialnej. Niemieckie władze okupacyjne wyraziły zgodę i we wrześniu przywrócono pięć klas gimnazjalnych i jedną wstępną.
Ważnym wydarzeniem w tym okresie dziejów Szkoły było jej upaństwowienie i nadanie jej imienia Marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego. Nastąpiło to na mocy aktu wydanego 20 września 1921r. Rada miasta Płocka uchwaliła też przemianowanie dawnej ulicy Gimnazjalnej na ulicę Małachowskiego. Uczniowie Szkoły byli kształceni w imię pięknych zasad postępu i patriotyzmu, których uosobieniem była postać Patrona.

Nauczyciele i uczniowie "Małachowianki 1928 - 1938.

Młodzież ówczesnej Małachowianki pogłębiała swą wiedzę i rozwijała zdolności, biorąc aktywny udział w pracy licznych kółek zainteresowań.
Dziś na pewno możemy być dumni, że w murach Małachowianki zdobywali wówczas wiedzę zasłużeni dla rozwoju nauki polskiej, późniejsi profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego: prof. dr Jan Zygmunt Jakubowski, wybitny historyk literatury polskiej, prof. dr Jerzy Pniewski, dyrektor Instytutu Fizyki Doświadczalnej UW, członek PAN oraz prof. dr Maciej Żurowski, romanista, tłumacz, autor licznych opracowań edytorskich i studiów z literatury francuskiej XVIII- XX w.
My, Małachowiacy nie możemy też pozostać obojętni wobec poezji Stafana Gołębiowskiego, który liczne strofy poświęcił naszej Szkole, która jak nikt umie:

"być starą i zarazem młodą, poważną i wesołą, podnosić głos i pochylać czoło, patrzeć górą i płynąć nurtem Wisły..." Fragment wiersza "Zawołanie".

Wybuch II wojny światowej przerwał pracę Szkoły. Gmachy zajęli okupanci, przeznaczając je na cele wojskowe...Rozpoczęto wyniszczanie polskiej inteligencji, zginęło wielu uczniów, pedagogów- ich nazwiska umieszczone są na pamiątkowej tablicy w holu.

1939 - 1945 Okres okupacji hitlerowskiej.

Małachowianka podzieliła los wielu innych szkół na terenach wcielonych siłą do Rzeszy. Zaczęła służyć Niemcom za koszary SS, następnie, po ich napaści na Związek Radziecki, pełniła funkcję szpitala wojskowego. Jej przeznaczenie oświatowe zostało stłumione.
Tak było do 21 stycznia 1945r...

Najnowsze dzieje Szkoły.

Rozpoczyna je dzień wyzwolenia miasta spod okupacji faszystowskiej 21.I. 1945r.
17 lutego, to data pierwszego posiedzenia Rady Pedagogicznej, a od 19 lutego Szkoła znów zaczyna tętnić życiem! Przez dwa miesiące była jedyną szkołą średnią w mieście, przyjmowała kandydatów z udokumentowanym opanowaniem programu poprzedniej klasy - w tym także dziewczęta. W ten sposób przez wieki męska, stała się koedukacyjną!

Dziedziniec i XX-wieczne skrzydło przed przebudową w 2000 roku

Od 14 kwietnia w osiemnastu klasach Małachowianki uczyło się 535 dziewcząt i chłopców, a grono pedagogiczne liczyło 25 osób. Od czerwca zaczął działać niewielki internat, stołówka. Szkoła posiadała też świetlicę, która "przyciągała" ówczesną młodzież zainstalowanym tam radioodbiornikiem, prasą oraz grami świetlicowymi. Takie były początki opiekuńczej funkcji Szkoły...
Od września 1948r. Szkoła działa jako Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego. Swą działalność rozpoczęły organizacje młodzieżowe: drużyna harcerska po opieką prof. Jerzego Szymczewskiego, Samorząd Szkolny (Gmina Szkolna), Liga Morska, Polski Czerwony Krzyż, Szkolne Koło Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Organizacje te nadal cieszą się uznaniem i zaufaniem płockich Małachowiaków. Formy pracy były i są zróżnicowane: wieczorki klasowe, zabawy szkolne, wycieczki, praca na rzecz Szkoły, miasta, opieka nad Muzeum Szkoły, wspólne wyprawy krajoznawcze, obozy, zielone szkoły.
Liceum im. Stanisława Małachowskiego, będące pięknym i żywym pomnikiem tysiącletniej kultury Polski i Płocka, jest obarczone ogromną odpowiedzialnością za przygotowanie nas, Małachowiaków, do matury i na studia wyższe, ale też do samodzielnego życia w społeczeństwie i ze społeczeństwem....
W ciągu minionych 50 lat z murów Małachowianki wyszło ponad 7300 absolwentów, wg posiadanych informacji, około 80% ukończyło studia wyższe. Aktualnie jest nas około 1000 licealistów.
W roku 1964 powrócono do tradycji medali KEN. Najlepsi, spośród maturzystów, są honorowani szkolnymi medalami " Diligentiae".

Medal "Diligentiae" (awers i rewers).

Szkoła wciąż tętni życiem, nie żyje w próżni. W sprawach dotyczących jej życia chętnie uczestniczy Rada Rodziców i utworzony w 1958r. Komitet Wychowanków przekształcony w Towarzystwo Małachowiaków.
W 1993r., 17 marca, Liceum przystąpiło do Towarzystwa Szkół Twórczych. Z każdym dniem umożliwia to szerszą wymianę doświadczeń nauczycieli z ich kolegami z innych szkół w kraju, uczestnictwo nauczycieli i nas, uczniów, w konferencjach programowo- metodycznych. Dzięki przynależności do Towarzystwa, Szkoła nawiązała kontakty z Fundacją im. Stefana Batorego, na bieżąco jest informowana o aktualnych inicjatywach w oświacie.

Dziedziniec po przebudowie w latach 2000-2001

Na przełomie XX i XXI wieku Małachowianka przeszła serię remontów. W latach 1994-1995 zostało nadbudowane XX-wieczne skrzydło liceum. W nowych pomieszczeniach znalazły się pracownie komputerowe, sale lekcyjne oraz gabinet dentystyczny. W 2001 roku zakończyła się rozbudowa skrzydła od ul. Teatralnej. W nowym budynku znajduje się nowe (obecnie główne) wejście do szkoły, szatnia, dwie sale gimnastyczne, siłownia, świetlica wraz ze sklepikiem oraz pomieszczenia dla nauczycieli WF i pielęgniarki. Nowe skrzydło jest przystosowane dla osób niepełnosprawnych (przy wejściu do budynu znajduje się podnośnik platformowy, dostępność wszystkich pięter zapewnia wewnętrzna winda).
Trzeba przyznać, że Małachowiacy znajdują się pod szczególną opieką. Przed każdym pierwszakiem drzwi do Liceum są otwarte. Szkoła daje ogromne możliwości rozwoju zainteresowań i pasji, przez wybór klasy o odpowiednim profilu. Te zaś są na tyle zróżnicowane, że każdy może znaleźć coś dla siebie.

Bibliografia:
Teresa Nych, "Zarys dziejów najstarszej Szkoły Płockiej".
TNP, "Dziesięć wieków Płocka".